Istorija Iriga

Nastanak

Arheoloski nalazi na teritoriji Iriga ukazuju na cinjenicu da je ovaj deo Srema bio naseljen jos u praistorijsko doba. U njegovoj okolini su nadjeni tragovi neolita i paleolita i svih kasnijih praistorijskih i antickih epoha. Najstariji pronadjeni predmeti su iz mladjeg kamenog i bronzanog doba, a potom iz keltskog i rimskog perioda. To znaci, da se zivot ovde kontinuirano razvijao i trajao od pojave coveka, pa sve do danas.

U dugoj i bogatoj proslosti Iriga na razvoj i izgradnju znatno su uticali Budakovacki i Grabovacki potok, koji se juzno od naselja slivaju u jedan tok. Najstariji deo mesta izgradjen je pored ovih potoka. Drugi, mladji deo naselja podignut je na padinama obronka sa kojeg se u kisnim danima slivaju vode i spirajuci irisku kaldrmu i sokake cine mesto uvek tako cistom varosicom.

Tokom VI veka ove krajeve naseljavaju Sloveni i tu ostaju sve do danas kao najbrojnija etnicka grupacija. Oni u XI veku primaju hriscanstvo i to pravoslavno.

Tesko je danas sasvim pouzdano utvrditi kada je nastao Irig i kako je dobio ime. Kao naselje, Irig se prvi put pominje dosta rano, ali se o njegovom razvoju i istoriji ipak sasvim malo zna sve do polovine XV veka. Naziv Irig prvi put se pominje 1225.godine kada je u njemu osnovan katolicki manastir pavlinsko-eremitskog reda. Kao ime katolickog manastira zabelezen je na jednoj knjizi koja se danas nalazi u vatikanskoj biblioteci.

Njegovo ime potice, verovatno, od madjarske reci "Urug" -stari. Postoje vise legendi o tome kako je Irig dobio ime. U narodu postoji predanje da je ime dobio po starcu Iri -prvom coveku koji se ovde naselio, ali je to manje verovatno. Po predanju najstarije naselje Iriga nalazilo se nesto juznije od sadasnjeg, tamo gde se nalazi potes Kokinjas, ali danas tamo nema nikakvih ostataka koji bi to mogli da potvrde.

U ratovima tokom XV i XVI veka, grad, manastir i tvrdjava koju jr imao su nestali a stanovnistvo se preselilo na danasnje temelje Iriga u onaj deo grada koji se i danas zove Grcka mala (ili mahala). Ovaj deo se smatra najstarijim delom Iriga, a kasnije kako se broj stanovnika povecavao, tako se sirila i teritorija Iriga. Naziv Grcka mala ukazuje da su prvi naseljenici bili grcko-cincarskog porekla. Nakon propasti manastira staresinstvo se preseljava na danasnje temelje, na juznim padinama Fruske gore.

Irig je bio jedan od najvecih srednjovekovnih gradova u Sremu.

Zbivanja u Irigu i oko njega mogu potpunije da se prate tek od stvaranja "srpske despotovine" -vladavine srpskih despota u Sremu od kad i ima nesto vise podataka o Irigu, a to je period od 1471. do 1526. godine. Za vreme srpskih despota Irig se pominje kao sediste plemickih poseda, a ovo podrucje je u centru politickih i kulturnih zbivanja. Od tada pa do danas on je stalno administrativno sediste ovog kraja. U drugoj polovini petnaestog veka oko ovih poseda spore se Vuk Brankovic poznatiji u narodu kao Zmaj Ognjeni Vuk sa porodicom Ilockih i Revaja. Vec 1483. Irig pripada Vuku Brankovicu, koji iz njega vodi prepisku sa Sultanom Bajazitom II, radi pomirenja sa madjarskim kraljem Matijom Korvinom, ali njegova misija nije dovela do mira izmedju Ugara i Turaka. U to vreme, kao kastelani grada Iriga u sluzbi despota iz porodice Brankovica, pominju se 1497. godine Vuk Kolakovic, a nesto kasnije -1521. i Jova Dolic.

Ovaj period ima veliki znacaj za Irig i njegovu okolinu. U to vreme oko Iriga se podize osam pravoslavnih manastira grupisanih oko Iriga: Velika Remeta, Grgeteg, muski i zenski manastir Krusedol, Staro Hopovo, Novo Hopovo, stari manastir Jazak i Vrdnik. Oni ce tokom narednih nekoliko vekova predstavljati jedine nosioce i centre kulture, obrazovanja i pismenosti i odigrati znacajnu ulogu i doprinos u ocuvanju i nacionalne identiteta i svesti, ne samo Srba s ove strane Save i Dunava vec uopste.

Medju ovim manastirima svakako treba pomenuti manastir Staro Hopovo podignut 1496. godine i manastir Novo Hopovo podignut 1576. godine koji se nalazi u njegovoj neposrednoj blizini.

Srbi u vreme Turaka, knjige pisu i prepisuju u manastirima, u kojima stvaraju i svoje biblioteke i uopste celokupan duhovni zivot vezan im je za manastire. Hopovo, za razliku od ostalih manastira, ne samo u Fruskoj gori, ima posebnu ulogu. Od polovine XVI do polovine XVIII veka on je drugo srediste beogradsko-sremske mitropolije, a u vremenu od 1757. do 1760. godine u njemu je ziveo Dimitrije -Dositej Obradovic. Hopovo postaje centar knjizevne i prepisivacke delatnosti. U njemu se okivaju i ukrasavaju knjige. I prva skola kod Srba zabelezena je u Hopovu. O tome imamo zapis iz 1573. godine u kojem se kaze da Srbi u Beogradu nemaju skole, vec dolaze u Hopovo da uce citati i pisati. Hopovo ima svoju slikarsku skolu krajem XVII i pocetkom XVIII veka.

Iako je ta "manastirska kultura" pripadala samo uzem krugu ljudi, onima koji su ziveli u manastirima, nema sumnje da je ona znacajno uticala i na stanovnistvo oko njih.

Turci u Irigu

Najezda Turaka u ove prostore je 30 -tih godina XVI veka.

Irig i ovi krajevi su pod Turcima od 1526. (do 1699) godine. Irig za to vreme pripada Sremskom sandzaku i sediste je jednog od sedam nahija i jedan od deset kadiluka tog sandzaka.

Turski geograf, putopisac i istoricar Evlija Celebija na svome putovanju u jegarski vilajet i odatle u Nemacku, stigavsi u Irig i ne zadrzavsi se duze u njemu zabelezio je da je Irig znacajno kulturno, obrazovno, privredno i administrativno srediste. On je kasaba sa sest mahala, dve hiljade kuca, sedamdeset ducana i uopste razvijenom trgovinom. Sediste je "vojvodiluka" "na teritoriji sremskog sandzaka" i jednog od deset kadiluka u Sremu. U to vreme u Irigu preovladjuje muslimanski zivalj koji daje celokupan smisao i sam izgled gradu, sa uskim i krivudavim ulicama poplocanim kamenom. On ima dzamiju, a svaka mahala mesdzidu (malu muslimansku bogomolju). Imao je jednu medresu (srednju muslimanska skola) i tri decje mektebe -muslimanska osnovne skole. Evlija Celevija je zapisao:

"Presavsi sa sest dorata reku Savu i ostavivsi na levo put koji vodi za varos Vojku i Mitrovicu, udarismo desno na sever, te hodeci sedam sati po ravnici dodjosmo u varos Irig. To je vojvodstvo u zemlji sremskoga sandzaka, kadiluk s godisnjim prihodom od 150 akca. Na severnoj strani ovoga sreza ima brezuljaka, a na istocnoj strani ima ogromnu bastu. Varos ima pet mahala, 2.000 kuca sa dascanim krovovima, dva manastira i jednu dzamiju, jedan han, 70 prodavnica, narod je pak vrlo predusretljiv."

Celebija je naveo da varos ima sest mahala. Za vreme kuge spominje se samo cetiri: Grcka , Tabanska, Srednja i Oraska mahala. I danas se istocni deo grada naziva Grcka mala. Ocuvali su se i nazivi Orasje i Tabane. Sem imena mahala, koje poreklom i znacenjem podsecaju na tursko doba, sacuvani su i nazivi: Turska cesma, Tursko brdo, Zbeg, Tabane, Terazije -stari naziv vocarske pijace. Prilikom kopanja novog vodovoda 1932. godine potvrdjeno je da pod zemljom ima ostatka i predmeta iz turskog doba. Odrzalo se predanje da je danasnja Teodorovska crkva u Orasju podignuta na mestu nekadasnje dzamije.

Usred varosi otkrivena je velika kolicina bakarnog posudja lepog oblika sa ukusnom orijentelnom ornamentikom, koje je okupator unistio u toku drugog svetskog rata.

Zabelezeno je i da su Turci su od Irizana naplacivali danak u krvi."Grad ruza" placa sultanu danak, ne u deci, vec u lepim devojkama koje su odvodjene u harem. Najlepse devojke otimali su i odvodili caru u Carigrad, o cemu se u Irigu i pesma sacuvala:

Oj Irigu, mali Carigrade,
najlepse su Irizanke mlade.
Tvoje ime, tvoja slavna dela
preko njih su u Stambol dospela.

Tokom XVII veka Irig je najjace i najnaseljenije mesto u Sremu. Imao je svoju tvrdjavu. Iako je ona davno unistena, po nekim neznatnim ostacima moze se zakljuciti da se nalazila na juznom delu iriskog hatara zvanog Gradina, na kojem se i danas pronalaze ostaci starih gradjevina i primecuju obrisi nekadasnjih rovova i sanceva.

Irig u sastavu Habsburske (Austro-Ugarske) monarhije
-granicno uporiste Ugarske prema Turskoj

U vreme velike seobe Srba 1690 ove krajeve naseljava veliki broj prebeglog naroda.

Karlovackim mirom 1699. godine, na kraju beckog rata, Turska je Austriji ustupila Ugarsku sa Erdeljom, osim Banata, i severozapadni deo Srema. Linija kojom je podeljen Srem protezala se od usca Tise u Dunav do Bosuta. Granica je polazila od Dunava kod Krcedina i isla preko Indjije, Topole, Satrinaca, Kokinjasa, Iriga, Visnjevaca i Lacarka do Race. Irig je usao u sastav habsburske monarhije, i ostao jedno od najznacajnijih pogranicnih naselja -stratesko vojno uporiste prema Turskoj sve do konacnog proterivanja Turaka iz Srema 1718. godine.

1716. godine pred Irigom (na Sancu -mestu danasnje Uspenske crkve) se odigrala krvava bitka izmedju srpske milicije i Turaka, u kojoj je od nekoliko hiljada Turaka Irig branilo tri stotine srpskih boraca na celu sa Adamom Manasterlijom koji su dva puta odbili tuski juris i na kraju svi izginuli.

Iriski knez Zivan - Jovan Mladenovic stekao je velike zasluge u borbi protiv Turaka, zbog cega je 1708. godine dobio diplomu i bio oslobodjen svih javnih nameta. Dve godine ranije i Irig je dobio carsku privilegiju. Godine 1706. Irig od cara Josifa dobija pravo na odrzavanje dva vasara godisnje, kao i da od njih ubira sav prihod. Na vasarima su iriski i strani trgovci slobodno trgovali, a prihodi se ubirali u gradsku kasu.

Irig je tokom nekoliko poslednjih vekova bio znacajan centar trgovine i zanatstva, a u XVIII veku i prvoj polovini XIX veka najveci i ekonomski najrazvijeniji i najznacajniji grad u Sremu. "Trgoviste Irig" je centar privrednog i trgovackog zivota Srema. Na stotine trgovaca i zanatlija, iz udaljenih krajeva, donose i prodaju svoju robu na tada poznatim iriskim sajmovima -vasarima. Zvali su ga "Fruskogorska prestonica". Irizani su i veliki trgovci i radi trgovine obilaze mnoge krajeve prostrane austrijske carevine. O tome postoji i poslovica "Podigni govedju balegu i ispod nje ces naci Irizana". Na tim putovanjima oni su upoznali kulturna dostignuca gradova i krajeva koje su obilazili i sva ta saznanja, vracajuci se kuci, unosili u svoj grad. To je i vreme razvoja mlade gradjanske klase u Irigu, u cijim rukama se sve snaznije akumulira kapital koji, zahvaljujuci stecenom bogatstvu, pocinju da oponasaju gradjanski sloj drugih sredina. Tada se sve vise traze knjige za citanje, a stvaraju se i prve privatne biblioteke. Irizani su sada sve vise skolovali svoju decu. Stvarao se veci broj obrazovanih ljudi, koji bez sumnje unose novine i daju novi smisao kulturnom zivotu u Irigu.

Kao aktivni trgovci Irizani najvise prodaju Vino. Grad je bio jedan od najpoznatijih centara trgovinom ribom uprkos njegovoj udaljenosti od reka. Zahvaljujuci snaznom ekonomskom zamahu ovog kraja ovde se naseljavaju i Jermeni, Jevreji, Cincari a krajem veka i Nemci.

Da su Irizani trgovci potvrdjuje i Spomenik podignut 1820. godine od esnafa ribara-ribarima na danasnjem ribarskom trgu.

Posle oslobodjenja ovih prostora od Turaka, Habsburska drzavna vlast nastojala je da sto bolje iskoristi osvojene krajeve, pa je velike komplekse zemljista poklanjala plemickim porodicama. Ovo je bilo sudbonosno za Srem, koji je tada bio podeljen na nekoliko vecih vlastelinstava. Najvece - ilocko vlastelinstvo dobila je papinska porodica Odeskalki. Ovo vlastelinstvo sa Ilokom i Irigom kao najvecim naseljima podeljeno je na dva dela - ilocko ili gornjosremsko, i irisko - donjesremsko. Pod austrijskom vlascu Irig postaje srediste Iriskog ili Donjesremskog vlastelinstva, jednog od najvecih u Sremu. U irisko vlastelinstvo spadalo je devetnaest naselja: Besenovo, Beska, Visnjevci, Vrdnik, Grgurevci, Irig, Jazak,, Krusedol, Kokinjas*, Mandjelos, Maradik, Pavlovci, Radinci, Rivica, Stejanovci, Cortanovci i Suljam.

*Kokinjas je nekadasnje naselje na juznim padinama Iriga, na putu prema Neradinu, koje je raseljeno jos u doba Turaka. Ostao je samo naziv toga predela iriskog hatara.

Irig je 1734. imao 400 domova, 1736. godine 368 porodicnih staresina. Izmedju 1756. i 1774. broj domova se povecao na 800, a 1791. na 840 sa 4.070 zitelja. Godine 1795. Irig je imao 4.813 stanovnika, ali je te godine njegove zitelje pokosila kuga.

Iriski hatar imao je 25 potesa: Budakovac, Seliste, Klanci, Belengir, Runac, Ovsiste, Gornji batinci, Donje polje, Parlozi, Kainovac, Grabovac, Memijevo, Plavulja, Zaplavulja, Kokinjas, Kukavica, Gornja pustara, Gajevi, Ruzas, Palete, Svraka, Gornje polje, Radinacki do, Donji batinci i Donja pustara.

U ovome periodu (sredina XVIII veka) Irig je bio naselje zemljoradnika, trgovaca i zanatlija. Iako su zemljoradnici bili najmnogobrojniji, ton zivotu i radu u gradu davali su trgovci i zanatlije kao nosioci robno-novcane privrede. Posto su zemljoradnici cinili vecinu stanovnistva, a feudalni nameti od sredine XVIII veka bili sve veci, seljaci su stalno vodili borbu protiv feudalnih nameta.

Tokom XVIII veka Irizani grade tri pravoslavne crkve, a 1803. godine i jednu katolicku crkvu. Najstarija pravoslavna crkva svetog Teodora Tirona (Teodorovska crkva) pominje se 1714. godine i sagradjena je od kamena i cerpica porusene turske dzamije, posle proterivanja Turaka. Crkva Sv. oca Nikolaja (Nikolajevska crkva) podignuta je 1732. godine i spada medju najlepse gradjevine svoga vremena, dok je treca pravoslavna crkva podignita 1760. godine i dobija ime Sv. uspenija presvete Bogorodice (Uspenska crkva). Od sredine osamnaestog veka u Irigu zivi izvestan broj Katolika koji (1803) 1804. godine podizu svoju crkvu.

U to vreme, oko 1750. godine Irig dobija svoj grb. Od svih grbova u Vojvodini iriski spada medju najzanimljivije. Na crvenoj podlozi je pelikan sa svojim mladuncima u gnezdu, koje hrani krvlju razdiruci svoje grudi. Iznad stita se nalazi kruna na kojoj je jagnje kao znak cednosti.

Nagli privredni i duhovni razvoj i napredak Iriga zaustavlja 1795/96. godine strasna epidemija kuge koja je harala Sremom -poznata u narodu i istoriji kao "Iriska kuga". U vremenu 1795/96. godine, za sedam meseci i deset dana (14.7.1795. -23.2.1796.), koliko je trajala, od 4813 stanovnika koliko ih je bilo u Irigu, od kuge je umrlo 2548 (ili 53 % stanovnistva grada). Od 912 kuca, koliko je Irig imao pre kuge, posle nje je poruseno 402, kako bi se sprecilo dalje sirenje ove opake bolesti.

O ekonomskoj moci Iriga pre kuge govori i podatak iz 1774/75. godine o broju zanatlija: 25 kolara, 19 kapamzdija, 13 kovaca, 12 abadzija, 11 curcija, 10 cizmara, 10 uzara, 5 pintera, 5 sapundzija, 5 pekara, 4 zlatara, 4 berbera, 3 obucara, 3 zidara, 2 opancara, 2 gumbara, 1 loncara, 1 licidera, 1 bravara, 2 stolara. U nacionalnom sastavu preko 90% zanatlija bili su Srbi, a ostalo Nemci . Veliki broj zanatlija bavi se i trgovinom. Inace ukupno trgovaca 1770/71. godine bilo je 54, dok je broj kazana koji je popisan i davan u najam bio 1751. godine 101. Svim ovim podacima nisu obuhvaceni cincari"turski trgovci", "grci".

Zahvaljujuci dobijanju izvesnih privilegija od beckog dvora i ilockog spahiluka, a pre svega ekonomskoj snazi pre kuge, Irig se relativno brzo ekonomski oporavlja, ali mu je potrebno pedeset godina da dostigne broj stanovnika koji je imao pre kuge. On dobija pravo na drzanje jos dva vasara godisnje, pored ona dva iz 1706. godine. Tako je u njemu 1805. zabelezeno 225, a 1817. godine 255 zanatlija. Trgovaca ima 35, a samo trgovaca ribom ima 33. Irizani su trgovali i vinom, svojim glavnim poljoprivrednim proizvodom, a posebno krupnom stokom. Svojim specijalitetom "kombostom" -kiselim kupusom na daleko poznatim i specijalno pripremanim "imali su lepu zaradu" (Ustav Srpske citaonice u Irigu iz 1874. godine).

Obnavljanjem ekonomije stvoreni su uslovi i za novi polet duhovnog zivota u Irigu. Posle kuge 1796. godine pokrenuto je pitanje regulacionog plana Iriga, koji je razradio spahijski geometar, a zupanijska komisija u osnovi potvrdila s tim sto je zahtevala da se neke kuce poruse i tako trg prosiri. S obzirom na stetu koju je Irig pretrpeo od kuge i nerodnih godina 1794-1798. godine, opstina je predlozila da se regulacija odgodi za tri godine. Visi organi vlasti i car Josif II odobrili su plan 1799. godine, a izgradnja centralnog dela Iriga sa trgom poverena je inzenjeru Zahariju Dobricicu, gradjaninu Iriga. Njegov zadatak nije bio ni malo lak, jer zanatlije i trgovci nisu pristali da napuste ducane, magaze i radnje na trgu, a njihovo rusenje je bilo neizbezno. Rusenjem zgrada je narocito bio pogodjen iriski plemic Lazar Rogulic, kojem su od cetiri kuce na trgu dve trebalo da budu porusene. Rogulic se 1804. godine zalio Zupaniji i caru, ali njegova zalba je odbijena kao i drugih irizana: opancara Dimitrija Obrenova i Vase Svilarevica, sapundzija Cire i Atanasija Vasica i drugih. Sprovodjenje regulacionog plana pogodilo je i interese pravoslavne crkve, koja je na trgu imala dve kuce. Uspenska i Nikolajevska crkva zalile su se mitropolitu, ali se ne zna dali su njihove zalbe uvazene. Vec 1804. godine Irig prvi od svih gradova u Sremu, dobija urbanisticki plan i razvija se po uzoru na evropske gradove (gradove -pijace).

Ranije nego u drugim gradovima, u Irigu je pocela borba za demokratizaciju kulture, za njeno sirenje i dostupnost najsirim slojevima naroda. Za to su presudnu ulogu imali neki veoma znacajni cinioci.

Sudbinu mesta delilo je i skolstvo. Iako o podizanju prve skole u Irigu nema puno podataka zna se da je prva Srpska skola u Irigu osnovana 1735. godine., a prva skolska zgrada podignuta je 1781. godine "za dva razreda i dva ucitelja" (-"Capitali schola") (prosirena 9 god. kasnije). Irizani i po drugi put, 1831./1834. godine podizu veliku zgradu Srbske skole, znatno vecu i prostraniju od one iz 1781. godine (jednu od najlepsih u to vreme)

Iriska skola je odigrala znacajnu ulogu u stvaranju kruga ljubitelja knjige, koji ce presudno uticati na dalje tokove kulturnog zivota u gradu. Svoja prva znanja tu je stekao i u njoj se skolovao i jedan broj licnosti, koje ce ostaviti znatnog traga u nasoj nacionalnoj kulturi: Dositej Obradovic (1757-1760 1841), dok je boravio u Hopovu ucio je latinski jezik, Dimitrije Krestic (1762-1843) -osnivac Srpske citaonice u Irigu, Milovan Vidakovic (1770- 1841), knjizevnik, Eustahija Arsic, rodjena Cincic u Irigu (1776-1843), -prva pesnikinja kod Srba novijeg vremena, Pavle Popovic-Sapcanin (1827-1847), Milorad Popovic-Sapcanin (1842-1895), Stevan Frusic (1831-1861), Josif Jovanovic-Sakabenta (1743-1805), Gavrilo Kovacevic (1765-1832), knjizevnik, Georgije Lazarevic (1808-?), Vladimir Vujic (1818-1882), Jovan Isailovic (?-1807), Atanasije Sudarevic (1765-?), Kosta Hranisavljevic (1807-1880) i drugi.

U Irigu je 1826. godine osnovana i skola za decu Hrvata, Madjara i Nemaca, a postojale su i Segrtska skola osnovana 1891. i Zenska strucna skola osnovana 1903. godine.

Oko Iriga i manastira Hopova je polovinom XVIII veka spontano nastala neobicna institucija, svakako jedinstvena u nas, guslarski esnaf -Guslarska skola, podrugljivo nazvana "slepacka akademija". Ona je odigrala znacajnu ulogu u negovanju, razvijanju i oblikovanju naseg epskog pesnistva "gde... stariji uce mladje i tako se ove divne pesme odrzavaju", pa je tako Irig kasnije prozvan za "prvi srpski akademski grad".

Znacajno u istoriji ovih krajeva je i buna sremskih seljaka 1807. godine poznata u narodu kao Ticanova buna. Nezadovoljni sve vecim ekonomskim iskoriscavanjem, feudalnih nametima i nacionalnim ugnjetavanjem, a podstaknuti uspesima ustanika u Srbiji u borbi protiv Turaka 1804. i 1806. godine, sremski seljaci se pobunise. Tako je 3. aprila 1807. godine doslo do poznate Ticanove bune. Pobuna je pocela na rumskom vlastelinstvu grofa Karla Pejacevica, tadasnjeg sremskog velikog zupana, a poveo ju je voganjski knez Teodor Avramovic Voganjac. Buna je nazvana po po jednom od vodja bune -Ticanu (koji se igrom slucaja zvao kao i pokretac bune iz Vognja -Teodor Avramovic), a koji je bio rodom iz Jaska. Na voganjskoj skupstini 4. aprila 1807. godine doneta je odluka o pocetku ustanka. Posto je Voganj u ravnici i sasvim blizu Mitrovice, u kojoj se nalazio puk austro-ugarske vojske, ustanici su odlucili da se sediste akcije prenese u fruskogorsko selo Vrdnik. Pozivu na bunu se odazvalo dvadeset sremskih sela medju kojima i Irig. Buna je ugusena u krvi.

Irizani vec 1828. godine osnivaju i svoju prvu biblioteku, medju najstarijom u srpskom narodu. Ona nosi naziv "Podluzno-sremska biblioteka". Vec sam taj naziv govori da ona nije namenjena samo Irigu, vec i gradjanima oko njega, kao i celom Sremu. Ova biblioteka sa malim prekidima trajala je sve do 1842. godine kada je 1. januara iste godine osnovana Srpska citaonica -najstarije citalista kod Srba uopste. Srpska citaonica je bila centar kulturnog i duhovnog zivota Iriga i ovog dela Srema tokom XIX i XX veka.

U Irigu je 1825. godine pocela da radi fabrika svile u kojoj je bio zaposlen veliki broj zena. Fabrika je radila do revolucije i bune 1848. godine, kada je u pozaru izgorela.

Irizani u borbi za nacionalna prava

Revolucija 1848. posebno je ustalasala Irizane. Tada je mesto imalo preko 4.000 stanovnika. U tim revolucionarnim danima stvorena je Narodna garda s kapetanom Kuzmanom Papulicem na celu i skupljeno nekoliko stotina dobrovoljaca koji su stavljeni na raspolaganje karlovackom Glavnom odboru. U to vreme u Irigu je izbio veliki pozar koji je unistio 40 kuca i svilaru. U okolini su harali razbojnici koje je predvodio Simo Banastarac.

Uros Vujic osniva Hajducku cetu, koja se javlja kao demonstracija protiv honvedskih zadruga u Ugarskoj. Sve do 1914. Irizani su bedem u borbi za narodna prava, a narocito se isticu na blagovestanskom saboru i u svom stavu protiv bana Levina Rauha kad je ovaj hteo da ukine cirilicu u Hrvatskoj i Slavoniji. Irizani su velike pristalice Svetozara Miletica, biraju za saborske poslanike najistaknutije vojvodjane- Jovana Subotica, Mihaila Polita Desancica i Jovana Jovanovica Zmaja- a za proteklih 150 godina dali su citav niz zasluznih kulturnih i javnih radnika medju kojima i prvu srpsku pesnikinju Eustahiju Cincic.

Pod uticajem Vase Pelagica javlja se socijalisticki pokret. 1872. godine Vasa Pelagic je prvi put boravio u Irigu. Tada se ovde osniva KPJ i SKOJ.

Drugu polovinu XIX veka karakterise ekonomsko slabljenje Iriga. Nagli napredak Iriga zaustavlja filoksera-bolest vinove loze koja je besnela ovim krajevima 1885 do 1895. godine i unistila sve vinograde na Fruskoj gori (koji su glavna poljoprivredna grana na ovom podrucju). Posle ovoga Irig se nikada nece potpuno oporaviti, mada ce i dalje biti jedno od ekonomskih i politickih sredista Srema. Upkos svemu ova sredina je i dalje privlacna. Ovde dolaze i duze i krace vreme provode znacajne licnosti kulturnog i politickog zivota XIX veka.

Godine 1904. doslo je do pobune zbog nepravedne komasacije zemljista -teznje velikoposednika -imucnih seljaka da grupisu svoju zemlju na stetu siromasnih seljaka. Seljaci -protivnici komasacije su se pobunili zbog pokusaja prepravljanja (falsifikovanja) izbora koji su povodom toga sprovedeni i hapsenja seljaka koji su protestvovali. Zandari na pijaci pucali su u narod, ubivsi nekoliko mestana.

Vredno pomena je i to da se godinu dana kasnije, 1905. godine osniva znacajno Kulturno-umetnicko drustvo "Zmaj", koje i danas aktivno radi.

Nove ideje s kraja devetnaestog i pocetka dvadesetog veka nisu mimoisle ni Irig, tako da se u njemu 1899. godine osniva Zemljoradnicka zadruga, jedna od prvih u Sremu, a 1924. godine osniva (obnavlja) se mlin na zadruznom principu. Godine 1929. osniva se vocarsko-vinogradarska zadruga, koja 1930. podize svoj podrum, za otkup grozdja i pravljenje vina. Proizvodnja voca i vinove loze jedna je od glavnih karakteristika ovog podrucja. Na prelazu iz XIX u XX vek ovde je prisutno i bankarstvo.

Svetski ratovi

Kada je izbio balkanski rat, neki rodoljubi tajno odlaze u srpske dobrovoljce.

Tokom Prvog svetskog rata veliki broj irizana ucestvuje kao dobrovoljci u srpskoj vojsci. U to vreme izvestan broj mestana je pohapsen, streljani su taoci iz nekih sremskih mesta. Kada je Austro-Ugarska propala, osnovano je Narodno vece ciji su clanovi 13. novembra 1918. godine docekali oslobodioce, Deveti pesadijski puk srpske vojske. Irig je tada oslobodjen od visevekovog poretka Austro-ugarske.

Posle ujedinjenja, 1918. Irig je bio srediste sreza s nesto malo industrije, a s vise trgovine i zanatstva. Pored dve zadruge, Citaonice, pevackog drustva, tradicionalnog Sokola, imao je dva fudbalska kluba, od kojih je "Radnicki" okupljao naprednu omladinu.

Kad je propala Kraljevina Jugoslavija Irig se odmah poceo organizovati za borbu protiv okupatora. Godine 1941. osnovan je Narodnooslobodilacki odbor, pokrenut ilegalni list "Istina" koji je izlazio 5. meseci ( X '41 - II '42) i formirana Iriska ceta s komandantom Djokom Sundukovicem. 1942. godine u ovom kraju narod se podigao na masovni ustanak. Irig je oslobodjen 24. oktobra 1944. godine (sto se danas slavi kao dan oslobodjenja). I u Drugom svetskom svetskom ratu Irizani su aktivno ucestvovali. Raspolaze se podatkom da je u NOB-u ucestvovalo 515 boraca, da je poginulo 214, kao i da je zivot izgubilo 417 osoba kao zrtve fasistickog terora.

Danas je Irig sediste opstine sa 11 naseljenih mesta: Dobrodol, Satrinci, Grgeteg, Neradin, Krusedol selo, Krusedol prnjavor, Mala Remeta, Velika Remeta, Rivica i Vrdnik (a za vreme Austro- Ugarske i Kamenice, Besenova i Maradika).